У якасці матэрыялаў да дэбатаў прапануем артыкул з сяброўскага сайту  Le Monde diplomatique. Артыкул - адна з нешматлікіх спробаў левага аналізу эканамічных падзей на Беларусі. 

Беларускія фінансавыя катаклізмы не толькі храналагічна супадаюць з крызісамі глабальнага капіталізма, але і з кожным разам скачкападобна набліжаюць эканамічную палітыку рэжыма да "міжнародных стандартаў".

Сярод мноства больш-менш праўдападобных уяўленняў наконт прыроды рэжыма Лукашэнкі вылучаецца адна надзвычай жывучая ілюзія. Гэта міф пра Беларусь як пра адзін з самабытных куткоў планеты, амаль не кранутых капіталізмам. І што самае цікавае, паміж дзяржаўнай прапагандай і яе апанентамі тут існуе рэдкае адзінадумства, няхай сабе з супрацьлеглымі канатацыямі. Яно вымушае тых, хто знаходзіцца ў палоне гэтай ілюзіі, разглядаць сённяшні крызіс альбо як просты вынік каварнай замежнай змовы, альбо як выключна мясцовую анамальную з'яву.

Рэйдэрскі захоп ці ўнутраная праблема?

Калі ўвосень 2008 года па ўсім свеце банкруціліся банкі і зачыняліся прадпрыемствы, беларускі афіцыёз ззяў зларадным аптымізмам, не забываючыся цытаваць экспертаў МВФ, якія, у кастрычніцкім аглядзе сусветнай эканомікі (World Economic Outlook), павысілі ацэнку прыроста ВУП Беларусі ў 2009 годзе да 8% з 6,8%, на фоне прагноза па зніжэнні тэмпаў развіцця эканомік краін-суседзяў.

Але наступнай зімой нечакана адбылася дэвальвацыя нацыянальнай валюты. Адначасова з суседзямі краіна ўвайшла ў стадыю рэцэсіі...

"Рыначнікі" палічылі гэта выпадковым храналагічным супадзеннем і хорам абвесцілі крах "камандна-адміністратыўнай мадэлі эканомікі": "У нас чыста эканамічны крызіс. Вытокі яго - унутры краіны. Важна разумець, што фінансавыя і валютныя праблемы, пра якія так многа гаворыцца, для нас з'яўляюцца другаснымі. Асноўныя выклікі Беларусі - адсталая эканоміка і памылкі ў эканамічнай палітыцы. Зыходная прычына нашай хваробы ляжыць у адміністратыўна-каманднай мадэлі развіцця, якая ў свой час давяла адну з найбагацейшых па прыродных рэсурсах краін свету - Савецкі Саюз - да разарэння і развалу. Вытокі крызіса - у захаванні архіцэнтралізаванай, па сутнасці савецкай, мадэлі кіравання", - лічыць экс-старшыня Нацбанка, а зараз эканамічны гуру ліберальнай апазіцыі Станіслаў Багданкевіч(1). Той факт, што наступствы таго крызіса былі яшчэ больш катастрафічнымі ў куды больш лібералізаваных Украіне і Прыбалтыцы, не кажучы ўжо пра краіну блакітных мар беларускіх лібералаў - Ірландыю (чыт. "Тры жыцці ірландскай мадэлі"), не перашкаджаў у чарговы раз ува ўсім вінаваціць "адсутнасць рэформаў".

Калі на мяжы 2010 і 2011 гг. пачаўся другі віток сусветнага фінансавага крызісу, на гэты раз у абліччы крызіса сувярэнных даўгоў перыферыі еўразоны (Грэцыі, Партугаліі, Ірландыі...) і ЗША, беларуская дзяржпрапаганда як заўсёды адказала здзеклівымі каментарамі і такім жа нястрымным аптымізмам, якія павінны былі запэўніць абывацеля ў фундаментальнай самабытнасці беларускай мадэлі. Гэтак, у студзені 2011 года газета "Рэспубліка" апублікавала інтэрв'ю з астралагічнымі (інакш не назавеш) прагнозамі кіраўнікоў беларускіх банкаў, сярод якіх асабліва вартае цытавання прароцтва кіраўніка праўлення ААТ "Франсабанк" Ібрагіма Калейлата: "Магу адзначыць галоўныя, на мой погляд, дасягненні фінансавай сістэмы Рэспублікі Беларусь: гэта стабільны курс беларускага рубля і зніжэнне працэнтных ставак па крэдытах, што, безумоўна, сведчыць аб аднаўленні беларускай эканомікі пасля сусветнага крызісу. (...) На мой погляд (зыходзячы з эканамічнай сітуацыі і іншых фактараў), узмацненне беларускага рубля больш верагодна за яго аслабленне"(2).

Праз пару месяцаў у Беларусі чамусьці знікла замежная валюта і, насуперак урачыстым абяцанням прэзідэнта і прагнозам "бізнесменаў-патрыётаў", адбылася абвальная дэвальвацыя рубля...

Тады сярод прыхільнікаў беларускага прэзідэнта, як айчынных, так і замежных, вялікую папулярнасць заваявала тэорыя рэйдэрскага захопа, распаўсюд якой выйшаў далёка за рамкі афіцыёза. Напрыклад, у маі на сайце "Белорусские новости" з'явіўся артыкул Аляксандра Сінкевіча, які робіць выснову, што нашу эканоміку "ўсур'ёз узнамерыліся разваліць, каб затым паласавацца яе самымі апетытнымі кускамі"(3). Артыкул прафесара БДУ Валерыя Байнева, апублікаваны ў расійскім нацыяналістычным інтэрнет-выданні "Русская народная линия", ідзе яшчэ далей, аб чым сведчыць недвухсэнсоўны загаловак "Беларусь - апошні астравок незалежнасці ад заходняй дэманакратыі". Эканаміст "глыбока ўпэўнены, што атака на Беларусь, не склаўшыся ў выглядзе рэвалюцыйнага егіпецкі-туніскага варыянта, працягваецца ў падрыўных фінансава-ліхвярскіх формах. Робіцца спроба фінансава ўдушыць беларускую эканоміку з выкарыстаннем часовых цяжкасцяў у рэспубліцы і нагнятання масавага псіхоза сярод насельніцтва праз СМІ. (...) Яшчэ раз падкрэслю, на мой погляд, на 85-90% вырашальную ролю ў гэтай сітуацыі адыгралі знешнія фактары"(4).

Паводле версіі лібералаў, карані крызіса, наадварот, цалкам унутраныя - яны быццам бы хаваюцца ў адсутнасці структурных рэформаў і нястрымнай грашовай эмісіі дзеля перадвыбарчага павышэння зарплат. Інакш кажучы, менавіта высокія заробкі і пенсіі большасці быццам бы прывялі да ажыятажнага попыту на тавары і замежную валюту, да росту цэнаў і абвалу беларускага рубля.

Нельга цалкам адмаўляць ні факт палітычнага шантажу, ні тое, што беларуская эканамічная і манетарная палітыка пакуль далёкія ад таго, каб на 100% адпавядаць недасягальным канонам "свабоднага" рынку. І тым не менш, факты гавораць пра тое, што сённяшні валютны крызіс быў падрыхтаваны як тым, што адрознівае "беларускую мадэль" ад астатняга свету, так і тым, што яе з ім яднае. У апошняе дзесяцігоддзе краіна хутка і свядома інтэгравалася ў міжнародны фінансавы рынак, пра што сведчыць і прывязка беларускага рубля да амерыканскага долара, і лібералізацыя валютнага рэжыма краіны, і лібералізацыя інвестыцыйнай дзейнасці, і прыход буйных замежных банкаў, і адмена інстытута "залатой акцыі", і атрыманне краінай крэдытнага рэйтынгу, і размяшчэнне еўрабондаў... спіс далёка не поўны. Кожны з гэтых крокаў як шагрэневую скуру скарачаў магчымасць сувярэннай эканамічнай палітыкі, што найлепшым чынам праявілася ў бурным росце і чароўных пераўтварэннях беларускага доўга.

Цудоўныя метамарфозы доўга

Калі рамантычна-эксцэнтрычны вобраз "бацькі" сфарміраваўся і распаўсюдзіўся па прасторах былога СССР за вельмі кароткі перыяд паміж 1996 і 1999 гг., то сапраўдная "беларуская эканамічная мадэль" нарадзілася не раней за 1999-2000 гг. - у той час зачыстка і кансалідацыя кіруючага класу ўнутры краіны ўжо была завершана, а на Усходзе пачыналася новая эра (расійскі дэфолт 1998-га, рост сусветных коштаў на нафту пачынаючы з другой паловы 1999 года, прыход да ўлады Пуціна).

Рэжым прывязвае нацыянальную валюту да амерыканскага долара, лібералізуе валютны рэжым і нармалізуе адносіны з міжнароднымі фінансавымі арганізацыямі (ЕБРР, МВФ і Сусветнымі банкам). Згодна з прыярытэтам стабілізацыі рубля, напрацягу наступных гадоў дзяржава паслядоўна скідвае "сацыяльны баласт", што практычна адчулася ў выглядзе каласальнага росту камунальных тарыфаў(5), скасавання на заканадаўчым узроўні працоўных гарантый (усеагульная кантрактаная сістэма найму) і сацыяльных ільготаў (іх паступовай замены прынцыпам больш-менш шчодрых “аднаразовых выплат” і дзяржаўнай дабрачыннасці пад назвай "адраснай сацыяльнай дапамогі"), камерцыялізацыі грамадскага абслугоўвання (ЖКГ, медыцыны, вышэйшай адукацыі).

Гледзячы зараз, падаецца даволі дзіўным, што даволі радыкальная неаліберальная трансфармацыя таго часу не атрымала аніякага рэзананса ў інтэлектуальных колах і амаль не закранула "антыглабалісцкі" імідж Лукашэнкі.

Магчыма, уся справа ў тым, што сацыяльны дэмантаж анэстэзіраваўся агульным ростам заробкаў у доларавым эквіваленце і даступнасцю імпарта, а таксама адносна даступнымі спажывецкімі і жыллёвымі крэдытамі(6), у тым ліку ў замежнай валюце. Вядома, што такой "шчодрасці" спрыяла міжнародная кан'юнктура (эканамічны рост у краінах-партнёрах) і асабліва "сяброўства" з Масквой, якая дазваляла заходняму суседу атрымліваць частку нафтавай рэнты праз перапрацоўку і экспарт нафтапрадуктаў.

Магчыма, тлумачэнне трываласці "сацыялістычнага" німба над галавой Лукашэнкі палягае ў захаванні актыўнай ролі дзяржавы ў эканоміцы. Менавіта паўсюдная прысутнасць дзяржавы перашкаджае заўважыць той факт, што другой характэрнай рысай беларускай эканомікі з'яўляецца надзвычай невыразная мяжа паміж дзяржаўным і прыватным сектарамі: "стратныя" дзяржаўныя прадпрыемствы і нават бюджэтныя ўстановы абрастаюць камерцыйнымі структурамі, а таксама прывілеяванымі прыватнымі і замежнымі "партнёрамі", пад якіх ствараюцца звышпрыбытковыя нішы. Карпарацыі-спруты кшталту "Трайпла" ці "Белтехэкспорта", што наўпрост дзейнічаюць пад "дахам" прэзідэнцкай адміністрацыі і нават займаюцца "сацыяльнымі" праграмамі, уяўляюць сабой толькі вяршыню айсберга. На мясцовым узроўні "дзяржаўна-прыватнае партнёрства" часам прымае карыкатурныя формы - варта ўзгадаць гісторыю пра дамафоны, калі 70 працэнтаў мінчан дабравольна-прымусова запісалі ў кліенты прыватнай фірмы "Строймир", што прысмакталася такім чынам да "стратнай" жыллёва-камунальнай гаспадаркі...

Сярод звышпрыбытковых сфер дзейнасці ў "новай" Беларусі вылучаліся нафтаперапрацоўка, будаўніцтва, буйны аптовы і рознічны гандль, тэлекамунікацыі і банкаўская сфера, якім наканавана было стаць лакаматывамі "беларускага цуда" і, верагодна, інкубатарамі будучай мясцовай алігархіі. Менавіта да іх інтарэсаў паступова прыстасоўвалася эканамічная палітыка ўрада.

Коштам "цуда" стала нарастанне адмоўнага знешнегандлёвага сальда краіны. Дэфіцыт спачатку кампенсавалі карпаратыўнымі знешнімі пазыкамі, што стала магчымым дзякуючы папярэдняй маштабнай лібералізацыі валютнага рынка: з 2001 па 2004 гады былі знятыя абмежаванні на прыток замежных капіталаў у Беларусь(7), а ў 2005 годзе прадпрыемствам дазволілі адкрываць банкаўскія рахункі за мяжой і браць крэдыты ў замежных банках(8).

Рэзультаты сапраўды ўражваюць: тэмпы роста валавога знешняга доўга, што павялічыўся ў сем разоў паміж 1999 і 2009 гг., пачалі значна перавышаць тэмпы роста ВУП пачынаючы з 2007 года, калі, у выніку нафта-газавых войнаў з Масквой, да пагоні за замежным пазыкамі падключылася дзяржава. З гэтага ж года ў структуры дзяржаўнага доўгу стала ўзрастаць доля знешняй запазычанасці (дасягнуўшы 65% у 2009 годзе)(9). Але ў той час дзяржбюракратыя была больш заклапочана планамі ўвайсці ў лік 30 вядучых краін па ўмовах вядзення бізнеса і паспела тут дасягнуць вялікіх поспехаў(10). У самы разгар сусветнага крызісу, у халодную восень 2008 года, Нацыянальны банк у лібералізацыйным парыве адмяняе абмежаванне для рэзідэнтаў на ажыццяўленне авансавых плацяжоў па знешнегандлёвых кантрактах па імпарту, што ў неспрыяльных умовах толькі паскорыла адток валюты і павялічыла ціск на дзяржаўныя фінансы. Зараз некаторыя чыноўнікі Нацбанка прызнаюць, што лібералізацыя была "несваечасовай"(11). Хочацца верыць, што гэта была проста памылка...

Такім чынам, разовая дэвальвацыя 2009 года (20,45%) і стабілізацыйныя крэдыты (ад МВФ і Расіі) толькі завершылі пачаты раней працэс фактычнай трансфармацыі ўнутранага доўга ў знешні. У выніку рэжым атрымаў прывілей перайсці на наступны ўзровень гульні, калі дзяржава становіцца закладніцай "лакаматываў росту", якіх яна сама і стварыла.

Можна колькі заўгодна лаяць эмісійнае крэдытаванне беларускай эканомікі напярэдадні апошніх выбараў, але гэта будзе напаўпраўдай, калі не назваць тых, хто атрымаў ад яго найбольшую выгоду. За "паслякрызісна-перадкрызісны" 2010 год рэальная заработная плата насельніцтва ўзрасла на 14,9%(12). Лічба, на першы погляд, унушальная. Аднак, дзеля параўнання, за той самы год год даходы банкаў павялічыліся на 58,2%, прыбыткі "Беларусбанка" выраслі ў 1,7 разоў, "Знешэканомбанка" - у 1,9 разоў (13).

Калі і гэтая бурбалка лопнула, а ледзь-ледзь атрыманы крэдытны рэйтынг Беларусі панізілі, прыярытэтам дзяржавы стала "вяртанне даверу інвестараў"(14). Ва ўмовах, калі замежныя крэдыты для беларускіх банкаў і прадпрыемстваў даражэюць і прасцейшым выйсцем для падтрымання курсу рубля становяцца пазыкі дзяржавы (ЕўрАзЭС, МВФ, Кітай...), пачаўся наступны і апошні этап прыручэння "беларускага тыгра" праз рычаг доўга - пераўтварэнне карпаратыўнай знешняй запазычанасці (банкаў і прадпрыемстваў) у доўг дзяржавы перад замежнымі крэдыторамі. Каб задавальняць апетыты апошніх, ужо рыхтуецца святочны распродаж фамільнага срэбра "эфектыўным уласнікам".

Але і гэта не канец. Нядаўна паў апошні бастыён - Нацыянальны банк Рэспублікі Беларусь, якому, згодна з антыкрызіснай прагмамай ЕўрАзЭС (15), пачынаючы з 2013 года амаль забароняць наўпрост крэдытаваць дзяржпраграмы. Калі ўсё будзе прададзена, ураду застанецца толькі даіць насельніцтва праз скарачэнні рэальнай заработнай платы, рост камунальных тарыфаў і ўскосных падаткаў. Дарэчы, ужо паказальна, што хаця буйнейшыя банкі Беларусі кантралююцца дзяржавай, "сацыялістычны" рэжым варашыў ускласці асноўны кошт дэвальвацыі на працоўную большасць.

Самабытная паслухмянасць

Праводзячы перамовы з крэдыторамі, беларускія кіруючыя колы, магчыма, здагадваюцца, што краіны перыферыйнага капіталізма, такія, як Беларусь, асуджаныя на ўсё больш разбуральныя крызісы, калі будуць гуляць па правілах, усталяваных міжнароднай фінансавай алігархіяй. Але ў выніку паслухмянасці можна паспрабаваць яшчэ на нейкі час захаваць палітычную ўладу, а некаторым нават паўдзельнічаць у прыхватызацыі грамадскай маёмасці пад маскай "міжнародных інвестараў". Падтрымка міфа аб народнасці і самабытнасці рэжыма выконвае тут ролю камуфляжа, які, праўда, усё больш падобны на фігавы лісток.

Рэдакцыя Le Monde diplomatique у Беларусі

http://monde-diplomatique.by/index.php