Рэдакцыя выдання Le Monde diplomatique у Беларусі., у склад якой уваходзяць сябры БПЗ, падрыхтавала аналіз сацыяльнай палітыкi ураду.
Абяцанне ўрада павысіць сярэднюю заработную плату беларускіх працоўных да 500 долараў ЗША выклікала адзінагалоснае абурэнне“экспертнай супольнасці”, што перарасло ў сапраўдную кампанію ў каляапазіцыйных СМІ. Іх аргументацыю можна было б рэзюмаваць наступным чынам: два гады таму неабгрунтаваны рост зарплат напярэдадні прэзідэнцкіх выбараў абваліў эканоміку, а зараз пагражае паўтарэннем крызісу. Маўляў, праблема ў тым, што рост заробкаў адбываецца хутчэй за рост прадукцыйнасці працы.
Сама па сабе рэакцыя людзей, што дзесяцігоддзямі зарабляюць свае ганарары на крытыцы ненавіснага “эмісійнага крэдытавання” і “жыцця не па сродках” не павінна здзіўляць. Аднак апошнія выказванні з боку прадстаўнікоў урада сведчаць аб цікавых зрухах у самым сэрцы дзяржапарату. Здаецца, што вымушана выкарыстоўваючы старыя метады падтрымкі ўласнай папулярнасці, рэжым страціў смеласць і здольнасць шукаць ім апраўданні па-за неаліберальнымі догмамі. Гэтак, у жнівеньскай справаздачы аб выкананні планаў сацыяльна-эканамічнага развіцця краіны, Міністэрства эканомікі крытычна выказалася наконт тэндэнцыі адставання роста прадукцыйнасці працы ад тэмпаў росту рэальнай заработнай платы, а пазней ужо сам Лукашэнка публічна паабяцаў, што запланаваныя паказчыкі росту заробкаў будуць дасягнутыя толькі пры ўмове адпаведнага росту прадукцыйнасці працавітых беларускіх пралетарыяў.
Рэзкія ўзлёты і падзенні заробкаў беларусаў у доларавым эквіваленце – з’ява не новая, зусім наадварот. Калі ў перыяд “запуску прамысловасці” напрыканцы 90-х гэты паказчык знізіўся больш чым у два разы (ледзь дасягаючы 30-40$ у месяц), дык у пачатку 2000-х ён падвоіўся і перавысіў 100-доларавую мяжу (не прывёўшы, аднак, ані да абвалу, ані да брутальнай дэвальвацыі). Не будзе залішнім узгадаць, што магічная лічба ў “зялёных” прысутнічала ў абяцаннях Лукашэнкі напярэдадні прэзідэнцкіх выбараў 2001 года.
Але гэтыя скачкі відавочна нельга наўпрост атаесамляць са зменамі ва ўзроўні дабрабыту жыхароў Сінявокай. Цікава, напрыклад, што ў пачатку 2000-х, у час рэзкага доларавага ўзбагачэння, не адбылося адпаведнага памяншэння афіцыйнага ўзроўню беднасці. Часткова гэты парадокс абумоўлены паралельным узлётам камунальных тарыфаў ды цэн на спажывецкія тавары і паслугі, які ўдарыў па самых абяздоленых. У 2005 годзе адбыўся новы перадвыбарчы скачок заробкаў. Цікава таксама, што ў перыяды паміж выбарамі (2002-2003 і 2008-2009гг.) заўсёды адбывалася рэзкае запавольванне росту рэальнай заработнай платы, што часова сінхранізавала яе с прадукцыйнасцю. Калі да 2008 года агульнай тэндэнцыяй быў усё ж рост рэальных зарплат, дык з пачатку сусветага крызіса гэтая электаральна-заробкавая цыклічнасць пачала мець характар суворых катаклізмаў, а ў 2011 годзе “карэкцыя” папярэдняга павышэння адбылася па прынцыпе “крок наперад, два – назад”.
Сённяшняе абяцанне 500$ рызыкуе паўтарыць той самы сцэнарый, калі, спачатку павысіўшы заробкі рэальнага сектару, дзяржава пачне займацца перакладаннем грошай з адной кішэні ў другую - гульнёй з цэнамі для ўнутранага рынка, камунальнымі тарыфамі і ўразаннем грамадскага абслугоўвання. Дарэчы, варта было скончыцца перадвыбарчай кампаніі, як урад павысіў максімальныя адпускныя цэны на мяса і завёў размовы аб скарачэнні дзяржвыдаткаў у сферах адукацыі і аховы здароўя пачынаючы з 2013 года. У прыватнасці, плануецца распачаць шэраг “пілотных праектаў”, каб на іх аснове “аптымізаваць” колькасць пацыентаў, якіх накіроўваюць у стацыянар, і колькасць вучняў на настаўніка. Варта чакаць, што ў хуткім часе будуць абвешчаныя і іншыя захады і рацыяналізатарскія прапановы таго ж кшталту ў адпаведнасці з электаральнай цыклічнасцю сацыяльнай палітыкі рэжыма. Магчыма нават матэрыялізуецца веснавая прапанова Тозіка ўвесці плату за наведванне паліклінік...
Іншае пытанне, ці апераджальны рост зарплат адносна прадукцыйнасці працы вінаваты ў крызісах? Менавіта ў гэтым нас з імпэтам імкнуцца пераканаць дзяржаўныя чыноўнікі і ліберальныя эксперты.
Каб зразумець, так гэта ці не, неабходна спачатку разабраць па часцінках само паняцце прадукцыйнасці працы, якое можа выклікаць памылковыя асацыяцыі са стаханаўскім рухам, азіяцкімі працаголікамі і камбайнёрамі-рэкардсменамі, якіх віншуюць на Дажынках. Рэчаіснасць куды складаней.
Паводле міжнароднага азначэння, прадукцыйнасць працы – гэта створаная дададзеная вартасць, падзеленая на колькасць адпрацаваных чалавека-гадзін. У сваю чаргу дададзеная вартасць - гэта выпуск прадукцыі мінус выдаткі на прамежкавыя тавары і паслугі. А што значыць“прамежкавыя”? Гэта значыць тыя, што прадпрыемства набывае не для канечнага спажывання, а для вытворчасці ўласных тавараў і паслуг: сыравіна, энерганосьбіты, камплектуючыя і г.д., але таксама фінансавыя паслугі, напрыклад працэнтныя выплаты па крэдытах. Выдаткі на іх відавочна ўплываюць на прадукцыйнасць працы асобна ўзятага ўдарніка.
Як звычайна здараецца з неаліберальнымі догмамі, яны рацыянальныя толькі да пэўнай ступені. На ўзроўні эканомікі, калі заробкі растуць хутчэй за прадукцыйнасць, то ўсё большая колькасць грошай гоніцца за таварамі, колькасць якіх на рынку расце не так хутка – гэта класічнае апісанне інфляцыі на таварных рынках. Адсюль выснова: стрымліваючы заробкі, мы (чыста арыфметычна) павышаем прадукцыйнасць і кантралюем інфляцыю. Але ў рэальных, і тым больш беларускіх, умовах дадаюцца іншыя фактары: залежнасць ад ваганняў працэнтнай стаўкі па крэдытах для прадпрыемстваў, ад кошту энерганосьбітаў і, нарэшце, карупцыйная рэнта, з якой жыве значная частка чынавенства, дырэктарата дзяржпрадпрыемстваў і прывілеяваных прыватных кампаній. Незалежна ад уласных намаганняў работніка, “ягоная” прадукцыйнасць лёгка з’ядаецца павышэннем Масквой тарыфаў на газ і гаруча-змазачныя матэрыялы ці праз клопат кіраўніцтва прадпрыемства, якое набывае камплектуючыя праз прыватныя канторы, зарэгістраваныя на сваякоў, па завышаным кошце. Свой істотны ўнёсак у зніжэнне гэтай прадукцыйнасці робіць і падвышэнне “жорсткасці” грашова-крэдытнай палітыкі.
Нават за выняткам гэтых тыповых беларускіх фактараў і без уліку выдаткаў на прамежкавыя тавары пры вызначэнні “ўдарнасці” працы, патрабаванне прывязкі заробкаў да апошняй выглядае спрэчна. Возьмем, напрыклад, рост прыбыткаў, якога мяркуецца дасягнуць шляхам стрымлівання заробкаў. З пункту гледжання інтарэсаў нацыянальнай эканомікі, прыбыткі, якія ўласнік прадпрыемства выводзіць з яго і пасля “інвестуе” ў спекуляцыю нерухомасцю ці набыццё імпартных прадметаў прэстыжу і раскошы, не кажучы ўжо пра замежныя афшорныя рахункі – чыстыя страты, якія, да таго ж, спрыяюць пагаршэнню плацёжнага баланса краіны.
Нельга забывацца, што вострую фазу валютнага крызіса 2011 года справакавалі дзве хвалі спекуляцыі: стаўка на рост кошту аўтамабіляў і гульня супраць беларускага рубля. Усё гэта адбывалася на тле сціскання кола патэнцыйных крэдытораў рэжыма[i][i] і пагаршэння адмоўнага знешнегандлёвага сальда, выкліканага не дырэктыўным павышэннем заробкаў, а найперш ростам імпарту прамежкавых тавараў і імпарту прадметаў класу “люкс”. Спекуляцыі і раздуццё імпарту адбываліся не ў апошнюю чаргу дзякуючы буму, справакаванаму праграмамі ільготнага крэдытавання з боку дзяржаўных банкаў (найперш, па будаўніцтве жылля) і з радасцю падтрыманаму прыватнымі фінансавымі ўстановамі, перадкрызісны рост прыбыткаў якіх, аднак, не выкрываўся “экспертнай супольнасцю” як дэстабілізуючы фактар. Павышэнне сярэдняга заробку да 500 у.а. згуляла тут ролю каталізатара, але не было асноўнай прычынай крызісу.
Прапанаваная прывязка заработнай платы да прадукцыйнасці працы пакіне некранутымі ўзгаданыя вышэй карупцыйныя і спекуляцыйныя схемы атрымання эканамічнай рэнты. Магчымае ж давядзенне да дзяржпрадпрыемстваў дырэктыў па паляпшэнні паказчыкаў прадукцыйнасці працы ў гэтых умовах рызыкуе выклікаць хіба што хвалю скарачэнняў штатаў і пагаршэнне ўмоў працы, але не палепшыць якасць кіравання прадпрыемствамі.
Відавочна, што прадукцыйнасць не павінна “абгрунтоўваць” эвалюцыю заробкаў тых, хто мае над ёй вельмі мала кантролю. А таму няма нічога дзіўнага ў тым, што грошы, якія наймальнік мусіць плаціць сваім работнікам, вызначаюцца таксама сацыяльна-палітычнымі чыннікамі. Рынак працы заўсёды быў месцам канфліктаў, ціску, шантажу і гвалту – усяго таго, што марксісты называюць класавай барацьбой. У краінах з сацыял-дэмакратычнай традыцыяй заробкі рэгулююцца найперш шляхам перамоваў паміж арганізацыямі працоўных і наймальнікамі. Асаблівасць Беларусі ў тым, што душачы стварэнне сапраўдных прафсаюзаў, беларуская дзяржава вымушаная сама выконваць іх ролю напярэдадні выбараў, а паміж імі апранаць пінжак дырэктарата.
Крытыка павышэння заработнай платы мела б нейкі сэнс, калі б тыя самыя “эксперты”[ii][ii] адначасова прапанавалі ўраду першачарговыя захады, накіраваныя на знішчэнне карупцыйнай і спекуляцыйнай рэнты.
Напрыклад, каб спыніць паразітаванне менеджменту дзяржпрадпрыемстваў на аперацыях з пастаўшчыкамі і кліентамі, можна ўвесці назіральныя саветы, складзеныя з прадстаўнікоў працоўных, мясцовых улад, грамадскасці, банкаў-партнёраў. Каб знізіць сабекошт (і, адпаведна, павысіць прадукцыйнасць), Нацбанк можа панізіць працэнтныя стаўкі і ўзнавіць практыку прамога фінансавання дзяржпраграм (напрыклад, праз дзяржбанкі ці праз наданне Банку развіцця банкаўскай ліцэнзіі), але на конкурснай аснове, незалежна ад формы ўласнасці, і не праз пазыкі, а праз удзел у капітале прадпрыемстваў. Было б някепска таксама пачаць паступова перакладаць падаткавы цяжар ад заробкаў і спажывання на ўласнасць і эканамічную рэнту (працэнтныя даходы, спекуляцыйныя прыбыткі).
Мела б сэнс аддзяліць права ўласнасці на прадпрыемствы ад зямлі з нерухомасцю, якія павінны заставацца пад кантролем грамады, каб прадухіліць спекуляцыйную дэзіндустрыялізацыю. Ці ўвесці суды прысяжных па эканамічных злачынствах, каб спыніць практыку перадзела кантролю над фінансавымі плынямі дзяржаўных прадпрыемстваў праз пасадкі непажаданых кіраўнікоў і г.д. – спіс далёка не поўны.
Але замест гэтага тым, хто “жыве на адну зарплату”, на ўсялякі выпадак прапануюць ролю ахвярнага казла. Пры гэтым урад бярэ курс на бездэфіцытны бюджэт, а сваё ўмяшальніцтва ў фінансавы “голад” у рэальным сектары плануе абмежаваць субсідзіраваннем працэнтных ставак па крэдытах (што ў першую чаргу ёсць субсідыяй банкам!). Робячы так, ён сабатуе адзін з асноўных інстытутаў, што забяспечвае эканамічную незалежнасць краіны - магчымасць ствараць і выдаткоўваць грошы на статэгічныя мэты - і робіць сваю сацыяльную палітыку закладніцай палітычнай кан’юнктуры і вузкамеркантыльных інтарэсаў.
Крыніца тут:
Прэс-служба Беларускай Партыі Зялёных